જંગલને જનસામાન્ય સુધી લઈ આવતા ફોટોગ્રાફર

સૌરભ દેસાઈ વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર છે. તેમને ફોટોગ્રાફીની એવી ધૂન છે કે હરપળ તેમના મનમાં ફોટોગ્રાફીના જ વિચારો આવતા રહે! વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર હોવાને કારણે તેઓ અડધું વર્ષ જંગલોમાં વીતાવે છે અને આ કારણે તેઓ પ્રકૃતિની ઘણા નજીક અને પ્રકૃતિ માટે ઘણાં ચિંતિત છે. ફોટોગ્રાફી માટે તેઓ ગુજરાત અને જમ્મુ-કાશ્મીરના જંગલો ખૂંદી વળ્યાં છે. દેશ-વિદેશના ટ્રાવેલ તેમજ વાઈલ્ડ લાઈફ મેગેઝિન્સમાં તેમના ફોટોગ્રાફ્સ સમયાંતરે પબ્લિશ થતાં રહે છે. તેઓ તેમની આવડત તેમના સુધી જ સીમિત રાખવા માગતા નથી અને એટલે જ તેઓ જાતજાતના વર્કશોપ્સ અને ફોટોવોકમાં વ્યસ્ત રહીને યુવા ફોટોગ્રાફર્સને પ્રોત્સાહન આપતા રહે છે. ફોટોગ્રાફર તરીકે તેમણે ઘણા ઓછા સમયમાં તેમના નામનો ડંકો વગાડ્યો છે. સુરતમાં તેમણે 50mm નામની એક કંપની શરૂ કરી છે, જેની મુલાકાત લઈને ‘ગુજરાત ગાર્ડિયન’એ તેમની સાથે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીને લગતી અનેક વાતો કરી હતી. આ વાતચીતના કેટલાક રસપ્રદ અંશો અહીં પ્રસ્તુત છે…

ફોટોગ્રાફીનો શોખ કઈ રીતે કેળવાયો?

હું ત્રીજા ધોરણમાં હતો ત્યારે ‘નેચર ક્લબ સુરત’ના માધ્યમથી થોડા દિવસ સુધી ડાંગના જંગલોમાં રહેવા ગયેલો અને ત્યારથી મને જંગલ સાથે ઘરોબો કેળવાઈ ગયેલો. ત્યાર પછી પણ હું એમની સાથે અનેક વખત જંગલોમાં ગયો છું. ત્યાં હું ક્લબના અન્ય સભ્યોને ફોટોગ્રાફી કરતા જોતો અને તેમને જોઈને મને પણ ફોટોગ્રાફી કરવાનું મન થતું. આ રીતે જંગલ ખૂંદતા ખૂંદતા હું સમજણો પણ થવા માંડ્યો અને ધીમેધીમે ફોટોગ્રાફી તરફ મારું આકર્ષણ વધતું જ ગયું. એ ઉંમરે મારો પોતાનો કેમેરા નહીં હોવા છતાં પણ ફોટોગ્રાફીનું મને એવું આકર્ષણ કે મારી રીતે હું ફોટોગ્રાફી શીખતો રહ્યો. પછી તો હું કોલેજમાં આવ્યો અને પાર્ટ ટાઈમ જોબ ને આવું તેવું કરીને મેં નિકોન કંપનીનો એક એસએલઆર લીધો, જે મારા જીવનનો પહેલો કેમેરા હતો. આ દરમિયાન મને ખ્યાલ આવી ગયેલો કે મને વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં વધુ રસ છે એટલે મેં વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં જ મારું ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.

તમે ફોટોગ્રાફીની ફોર્મલ તાલીમ લીધી છે?

ના. મેં ક્યારેય ફોટોગ્રાફીની ફોર્મલ ટ્રેનિંગ અથવા વર્કશોપ્સ જેવું કશું નથી કર્યું. પણ મને એવું લાગે છે કે કેમેરાના ટેક્નિકલ પહેલુઓ સમજવા માટે મારો મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ બહુ ખપમાં આવ્યો. અને જ્યાં સુધી વિઝનની વાત છે ત્યાં સુધી દેશ-દુનિયાના નામી ફોટોગ્રાફર્સનું જે કામ પબ્લિશ થયું હોય એવી બુક્સ અને મેગેઝિન્સનો સંગ્રહ કરવાની મને વર્ષો જૂની આદત છે. એટલે તેમનું કામ જોઈને જોઈને હું એમાંથી ‘દૃષ્ટિકોણ’ કેળવતો થયો કે, હા, આ રીતે પણ કામ થઈ શકે.

એવું તે કયું આકર્ષણ અથવા પરિબળ છે, જે તમને ફોટો ક્લિક કરવા માટે ઉત્સાહ પૂરો પાડે છે?

વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં ત્રણ પ્રકારના લોકો હોય છે. એમાંનો પહેલો પ્રકાર છે કલેક્ટિવ ફોટોગ્રાફીનો. આમાં લોકો તેમના કલેક્શન પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા હોય છે, જેમકે તેઓ પચાસ પક્ષીઓના ફોટોગ્રાફ્સ ક્લિક કરશે અને પછી તેઓ બીજે ધ્યાન દોડાવશે કે હવે કયું પક્ષી બચ્યું છે. ત્યાર પછી સિલેક્ટિવ ફોટોગ્રાફીનો વારો આવે, જેમાં ફોટોગ્રાફર વિચારે કે મારે માત્ર સ્નો લેપર્ડની જ ફોટોગ્રાફી કરવી છે. એટલે એ તેના માર્ગમાં આવતી બીજી બધી બાબતોને અવગણશે અને માત્ર સ્નો લેપર્ડ પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે. પરંતુ ત્રીજા પ્રકારના જે ફોટોગ્રાફર હોય છે એ ક્રિએટીવ પ્રકૃતિના ફોટોગ્રાફર્સ હોય છે, જેમને ઝીણી ઝીણી બાબતોમાં રસ પડતો હોય છે. હું માનું છું કે મારી પ્રકૃતિ ક્રિએટીવ ફોટોગ્રાફરની છે, કારણ કે મને ઘાસમાં ફરતા કોઈ નાનકડા જંતુમાં પણ રસ પડે, અને તેને જોઈને મને એમ થાય કે હું આની ફોટોગ્રાફી કરું.

મારી આ પ્રકૃતિનું પાછળ મારી નોકરી જવાબદાર હતી. કારણ કે નોકરીમાં વ્યસ્ત હોઈએ એટલે સ્વાભાવિક છે કે આપણને જંગલો ખૂંદવાનો સમય નહીં મળે. એટલે ફોટોગ્રાફી કરતી વખતે આ જ પ્રાણી કે પક્ષીનો ફોટોગ્રાફ જોઈએ છે એવો અભિગમ તો મારાથી ન જ રાખી શકાય! ઉપરાંત મને પ્રાણી માત્રમાં જ ખૂબ રસ પડે. તેની જીવનશૈલી, તેનું સામાજિક જીવન, તેનું નિવાસસ્થાન કે તેની સાથે સંકળાયેલી અન્ય કોઈ પણ બાબત મને તેની ફોટોગ્રાફી કરવા આકર્ષે. એટલે હું કહીશ કે જે-તે પ્રાણી અને તેની વર્તણૂકની વિઝ્યુઅલ બ્યુટી મને ફોટો ક્લિક કરવા માટે સૌથી વધુ ઉત્સાહ પૂરો પાડે છે.

કોઈ મનગમતી ક્લિક મળી જાય તો તમને કયા પ્રકારનો આનંદ થાય?

સૌરભ દેસાઈ

અરે અદભુત! ઘણી વાર એવું બને કે તમે જંગલમાં આખો દિવસ ફરો અને દિવસમાં બે હજાર જેટલા ફોટોગ્રાફ્સ પાડો. પરંતુ તમારો માંહ્લલો સતત બેચેન રહેતો હોય કે ‘યાર, આજે મજા આવે એવો કોઈ ફોટોગ્રાફ નથી મળ્યો.’ વળી, ઘણી વાર એવું પણ થાય કે હું સવારે સાડા સાતેક વાગ્યે જંગલમાં નીકળું અને શરૂઆતમાં જ કોઈક એવો ફોટોગ્રાફ મળી જાય કે મને એમ થાય કે ‘યસ, મને આજે જે જોઈતું હતું એ આ જ હતું!’ આવે વખતે એમ થાય કે બસ, ‘હવે હું ટેન્ટમાં જઈને ઊંઘી જાઉં તો પણ વાંધો નહીં.’ જંગલમાં ફોટોગ્રાફી કરતી વખતે મને જ્યારે ‘મોમેન્ટ ઓફ ધ ડે’ મળી જાય ત્યારે હું મારી જાતને અત્યંત હળવી અનુભવું છું.

તમે એલએન્ડટીની મોભાદાર નોકરી છોડીને અચાનક ફુલ ટાઈમ ફોટોગ્રાફર બનવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે તમારે કયા પ્રકારનો સંઘર્ષ કરવો પડેલો?

તમે એલએન્ડટી જેવી કંપનીમાં નોકરી કરતા હો તેમજ મહિને સાઠ હજારની આવક ધરાવતી નોકરી કરતા હો અને એક દિવસ તમે અચાનક ઘરે આવીને કહો કે મારે આ નોકરી છોડીને ફોટોગ્રાફી કરવી છે, તો સ્વાભાવિક છે કે તમારા ઘરનો માહોલ તંગ થઈ જાય! જોકે મારા કિસ્સમાં થોડું અલગ બનેલું. મારે મારા ઘરના સભ્યો કરતા મારી જાત સાથે વધુ સંઘર્ષ કરવો પડેલો. 2012માં મેં મારી નોકરી છોડી એના દોઢેક વર્ષ પહેલાથી મને થતું હતું કે મારે ફુલટાઈમ ફોટોગ્રાફી કરવી છે. અને જ્યારે મારા મનમાં આ અંગેની ગડમથલ ચાલતી હતી ત્યારે હું પરણી ચૂક્યો હતો, મારી ઉંમર ત્રીસ વર્ષની હતી અને મારી પત્ની પ્રેગનન્ટ હતી! આવા સમયે મારી સામે એક તરફ સિક્યોર કહી શકાય એવું જીવન હતું તો બીજી તરફ અનિશ્ચિતતાથી ભરેલું ક્ષેત્ર હતું. જે ક્ષેત્ર મારું પેશન હતું!

જોકે દિલમાં એક ધરપત હતી કે આ નોકરીમાં મારો સાત વર્ષનો અનુભવ છે અને એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી છે, એટલે ક્યાંક ફોટોગ્રાફીમાં સફળ ન પણ થવાય તો સાવ ભૂખે મરવાનો વારો તો ન જ આવે! એટલે મેં સૌથી પહેલા મારી પત્ની સ્વાતિને એની જાણ કરી કે હું આવું કંઈક વિચારી રહ્યો છું. સ્વાતિને જ્યારે મેં નોકરી છોડવાવાળી વાત કરી ત્યારે એણે મારું વાક્ય પૂરું થાય એ પહેલા મારા વિચારમાં સહમતિ દર્શાવી એટલે મારામાં હિંમત વધી અને મેં મારા પપ્પાને આ વાતની જાણ કરી. શરૂઆતમાં તેમણે મને બહું ટાઢો પ્રતિભાવ આપ્યો અને મને કહ્યું કે, ‘દીકરા ફોટોગ્રાફીથી મન ભરાય પણ પેટ ન ભરાય! વળી, તું પાછો વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફી કરે છે એટલે તારો સંઘર્ષ હજુ વધી જશે.’ પરંતુ લાંબા ડિસ્કશન્સ પછી મેં પપ્પાને પણ મનાવી લીધા. પછી તો પપ્પાએ મને સખત સહકાર આપ્યો. કારણ કે મેં અચાનક પગારદાર નોકરી છોડી હતી એટલે શરૂઆતમાં કેટલાક આર્થિક પ્રશ્નો પણ ઉદભવેલા. પરંતુ મારા પપ્પાએ મને મોટિવેટ કર્યો અને એમણે કહ્યું કે, ‘તું તારા ક્ષેત્રમાં પૂરી મહેનત કર. આપણી પાસે બેએક વર્ષ સુધી ઘર ચાલે એટલી મૂડી તો છે!’

અન્ય કોઈ સંતાન આવી વાત કરે તો એના ઘરમાં જરૂર ઘમાસાણ થાય પરંતુ મારા ઘરના સભ્યો એ વાતથી માહિતગાર હતા કે, હું છેલ્લા પંદર વર્ષથી ફોટોગ્રાફીને સતત વળગી રહ્યો છું એટલે તરત ફોટોગ્રાફી છોડી દઉં એવો નથી. સ્કૂલ-કોલેજના મારા અભ્યાસ દરમિયાન જ્યારે મારા મિત્રો ફિલ્મ જોવા જતા ત્યારે હું ફોટોગ્રાફી કરતો અથવા વેકેશનમાં બધા બાળકો કોઈ એમ્યુઝમેન્ટ પાર્કમાં જવાની જીદ કરે તો હું જંગલની વાટ પકડતો. બીજી તરફ હું કેટલાક રાષ્ટ્રીય કક્ષાના વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર્સ સાથે પણ સંપર્કમાં હતો, જેમણે પણ મને ઉત્સાહિત કર્યો. આમ, લાંબા વિચાર બાદ બધુ સમજી વિચારીને, નિષ્ફળતા પણ સાંપડી શકે એવી તૈયારી સાથે મેં આ ક્ષેત્રમાં ઝંપલાવ્યું. જો મારા મિત્રો અને મારા ઘરના સભ્યો મને સહકાર ન આપતા તો ચિત્ર કંઈક જુદું જ હોત!

ફોટોગ્રાફીમાં મોમેન્ટનું મહત્ત્વ શું?

મારા મતે મોમેન્ટ અથવા ક્ષણ પર જ તમારી આવડત નક્કી થતી હોય છે. મારો એક કિસ્સો કહું તો શરૂઆતમાં હું ફોટોગ્રાફી કરવા ગીર ગયેલો. ત્યારે રોલ વાળા કેમેરાનો જમાનો હતો અને હું મારી સાથે બે રોલ લઈ ગયેલો, જેમાં છત્રીસ ફોટોગ્રાફ્સ પાડી શકાય એવી સુવિધા હતી. એવામાં થોડેક દૂર એક ઝાડીમાં અમને એક સિંહ બેઠેલો દેખાયો અને મેં ઉત્સાહમાં આવીને મેં તેની ફોટોગ્રાફી શરૂ કરી દીધી. મારા પગીએ મને કહ્યું પણ કે, ‘તમે થોડી રાહ જુઓ. એ ચોક્ક્સ બહાર આવશે.’ પરંતુ મેં એને એવી સલાહ આપી કે, ‘ભાઈ, આ તો પ્રાણી કહેવાય. એને ઈચ્છા ન થાય તો બહાર ન પણ આવે. તો શું મારે એની ફોટોગ્રાફી નહીં કરવાની?’ એમ કરીને મેં રોલમાંના અઠયાવીસ જેટલા ફોટોગ્રાફ્સ વાપરી નાંખ્યા!

સૌરભ દેસાઈની પ્રિય અને એવોર્ડ વિનિંગ ક્લિક

પણ પગીની વાત સાચી પડી અને સિંહ ઝાડીઓમાંથી બહાર આવ્યો અને બરાબર અમારી સામે આવીને ધૂળમાં આળોટ્યો અને પછી તેણે પાણી પીધું. તેણે પાણી તો પીધું જ પરંતુ તેના મોં પર બાઝેલા પાણીને દૂર કરવા તેણે તેની રાજવી શૈલીમાં તેનું મોં ખંખેર્યું અને ફરી એને રસ્તે ચાલતો થયો. સિંહે જ્યારે આ બધું કર્યું ત્યારે મારી પાસે માત્ર ચાર-પાંચ ફોટોગ્રાફ્સ જ બાકી રહી ગયેલા એટલે રોલ પતી ગયા બાદ સિંહને જોયા વિના મારી પાસે કોઈ વિકલ્પ ન હતો! આ ઉદાહરણ મેં એટલે આપ્યું કે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં કરેક્ટ મોમેન્ટ ઝડપવા માટે તમારી પાસે ધીરજ હોવી અત્યંત જરૂરી છે. અહીં હરખપદુડા થવાની કોઈ જરૂર નથી.

ઘણી વખત એવું પણ બને કે ફોટોગ્રાફર કોઈ પ્રાણીને જુએ એટલે ઉત્સાહમાં ને ઉત્સાહમાં તેની એકદમ નજીક પહોંચી જાય. આ કારણે ક્યાં તો એ પ્રાણી ત્યાંથી ભાગી જશે અથવા એ કોન્શિયસ થઈ જશે. હવે આપણી જ વાત કરીએ તો આપણે કોન્શિયસ થઈને ફોટોગ્રાફ્સ પડાવીએ તો આપણા ફોટોગ્રાફ્સ કેવા આવે? નેચરલ આવે? તો પ્રાણીઓના ફોટોગ્રાફ્સ પણ નેચરલ કઈ રીતે આવે? એને એની રોજિંદી ક્રિયા કરતું ઝડપવું હોય તો અત્યંત ધીરજથી એની નજીક જવું પડે અને તેને આપણાથી યુઝ ટુ થવા દેવું પડે.  ત્યાર પછી તમે જે ફોટોગ્રાફ્સ ક્લિક કરશો એ ચોક્ક્સ જ અદભુત હશે.

વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં જંગલ અને પ્રાણીઓની પ્રકૃતિથી માહિતગાર હોવું પણ અત્યંત જરૂરી છે. કોઈ એસાઈનમેન્ટ માટે નીકળો ત્યારે તમે કયા પ્રકારનું સંશોધન કરો છો?

એ વાત તો સાચી છે કે તમને પ્રકૃતિનું જ્ઞાન નહીં હોય તો તમે સારા વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર નહીં બની શકો. હું હંમેશાં કહેતો હોઉં છું કે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં કેમેરાનું બટન દબાવવું એ સૌથી છેલ્લું પગથિયું છે. આ પહેલા તમારે જે-તે પ્રાણી-પક્ષી વિશે વાંચવું પડે અને તેની પ્રકૃતિ કે સ્વભાવથી સુપેરે માહિતગાર થવું પડે. આ માટે હું વિવિધ વાઈલ્ડ લાઈફ મેગેઝિન્સ તેમજ દેશ-દુનિયાના પક્ષીવિદોના પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરતો રહું છું. મારા ઘરે નવરાશના સમયમાં મારા ઘરના અન્ય સભ્યો ટીવી જોતા હોય તો હું મારા વાંચનમાં ગળાડૂબ હોઉં.

ઝરખના સામાજીક જીવન પર તેમણે એક એસાઈન્મેન્ટ કર્યું હતું

થોડા સમય પહેલા મેં હાઈના(ઝરખ) પર એસાઈન્મેન્ટ કર્યું. જે મેગેઝિન માટે મારે કામ કરવાનું હતું એ મેગેઝિનમાંથી મને એમ કહેવામાં આવેલું કે હાઈનાના સામાજિક જીવન પર હજુ બહું કામ નથી થયું એટલે મારે આ પ્રાણીના સમાજ જીવન પર એક સ્ટોરી કરવાની હતી. આવા સમયે હું તેમને એમ નહીં કહી શકું કે મારે એ વિશે વાંચવું પડશે કે એ ક્યાં જોવા મળે છે વિશે જાણવું પડશે. તે સમયે મને હાઈના વિશેની પ્રારંભિક જાણકારી હોવી અત્યંત જરૂરી છે. હા, ત્યાર પછી મારે થોડું બીજું સંશોધન કરવું પડે એ વાત અલગ છે, જેમકે ગુજરાતમાં હાઈના કઈ કઈ જગ્યાએ જોવા મળે છે અથવા તેનું સામાજિક જીવન મારે કેમેરામાં કંડારવું હોય તો તેના તમામ નિવાસસ્થાનોમાં કઈ જગ્યા સૌથી શ્રેષ્ઠ રહેશે, વગેરે... મારા સંશોધન દરમિયાન જ મને ખબર પડી કે હાઈના ઘટાટોપ જંગલોમાં પણ રહે અને ઘાસના મેદાનોમાં પણ રહે છે. એ પ્રાણી આપણા ડાંગના જંગલમાં પણ જોવા મળે છે. પરંતુ અહીં હું તેની સોશિયલ લાઈફ નહીં ઝીલી શકું કારણકે અહીં ઝાડીઓ વધુ છે. એટલે મારે ઘાસના મેદાનોમાં જવું પડે. આવી બધી જાણકારી મને વિવિધ મેગેઝિન્સ અને બુક્સમાંથી મળે. બીજું એ કે મોટાભાગના ફોટોગ્રાફર્સ, બર્ડ વોચર્સ કે પ્રકૃતિ પ્રેમીઓ સતત એકબીજાના સંપર્કમાં રહેતા હોય એટલે ક્યારેક પુસ્તકોમાંથી મને કોઈ માહિતી ન મળે તો હું એમનો સંપર્ક કરું. મારા માટે કોઈ પણ પ્રાણી કે પક્ષીની ફોટોગ્રાફી કરતા પહેલા તેની સાથે સંકળાયેલી તમામ માહિતીથી સજ્જ હોવું અત્યંત જરૂરી છે.

વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફરે જંગલ પ્રત્યે કેટલા પ્રતિબદ્ધ હોવું જોઈએ?

અત્યંત. જંગલ એ અમારું કાર્યક્ષેત્ર છે એટલે તેની યોગ્ય જાળવણી થાય એ માટે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર તરીકે અમારે પણ અમારું યોગદાન આપવું જોઈએ. મેં મારા જીવનમાં એવા ફોટોગ્રાફર્સ પણ જોયા છે, જેઓ ઘણી વિકૃત પ્રકારની માનસિકતા ધરાવે છે. આવા લોકો એવું વિચારતા હોય છે કે, ‘હું જે પક્ષીનો ફોટો પાડું છું એનો ફોટોગ્રાફ્સ બીજું કોઈ પાડી શકવું ન જોઈએ!’ એટલે તે વ્યક્તિ ચાલાકી વાપરશે અને તે પક્ષીના માળાને વિખેરી નાંખશે, જેથી તે પક્ષી ત્યાંથી ભાગી જશે અને બીજી વાર ત્યાં માળો નહીં બાંધે! જ્યારે જંગલમાં કામ કરતો અથવા ત્યાંથી નામ-દામ મેળવતો ફોટોગ્રાફર જ આવું કૃત્ય કરે તો બીજા પાસે તો શું આશા રાખી શકાય?  જંગલમાં કામ કરીને તમે આનંદ તો મેળવો છો પરંતુ એની કોઈ કાળજી રાખવાની વાત આવે ત્યારે જો પીછેહઠ કરો તો એ તો એક પ્રકારનો બળાત્કાર જ કહેવાયને? તમે ત્યાં જઈને કાગળની ડિસ કે પોલિથીનની કોથળીઓ નાંખી આવો એ તો ન જ ચાલેને?

વાઈલ્ડ લાઈફ પ્રિઝર્વ કરવા માટે તમે કોઈ વિશેષ એસાઈનમેન્ટ કર્યું છે ખરું? અથવા તમને કંઈક કરવાની ઈચ્છા?

હા, ઈચ્છા તો ખરી જ. વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર તરીકે અમારે જંગલને સામાન્ય લોકો સુધી લઈ આવવાનું છે. અમારા કામ થકી જંગલમાં નહીં જઈ શકનાર લોકોને પણ જંગલ પ્રત્યે પ્રેમ થવો જોઈએ. અમારા ફોટોગ્રાફ્સ જોઈને તેમને થવું જોઈએ કે આ પ્રાણીઓને પણ જીવન છે અને તેમને પણ બાળકો હોય છે, બાળકો માટે આ પ્રાણીઓ પણ આપણી જેમ જ શિકાર કરવા જાય છે. હું માનું છું કે માણસોમાં જંગલ અને તેમાં રહેતા જીવો પ્રત્યે અનુકંપા જન્માવવાનું કામ અમારું છે. માણસ તેમને ઓળખશે તો જ તેમને બચાવશેને? આપણું ટુરિઝમ ડિપાર્ટમેન્ટ લોકોને જંગલમાં ફરવા તો બોલાવે છે પરંતુ સાથે પર્યટકોને તેમની જવાબદારીનું ભાન નથી કરાવતું. સી, વાઈલ્ડ લાઈફ ટુરિઝમ એ કંઈ વેફર-મુરમુરાનું ટુરિઝમ નથી કે અહીં તમે આવ્યા, ફર્યા અને કચરો કરીને ઘરે ચાલતા થયા. તમે અહીં ફરો એનો વાંધો નથી પરંતુ તમારે એ ધ્યાન રાખવાનું છે કે અહીં તમારી હરકતો અહીંના મૂળ માલિકોને પરેશાન કરી શકે છે.

વન વચાળે નિમગ્નતા

વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં પડકાર કયા પ્રકારના હોય છે?

સૌથી મોટો પડકાર તો એ જ છે કે અમને વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર્સને કલાકાર તરીકેની ઓળખ જ નથી મળતી! તમારા માતા-પિતાને કોઈ પૂછે કે, ‘તમારો દીકરો શું કરે છે?’ અને તેઓ કહે કે, ‘તે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર છે.’ તો તેઓ એ રીતનો પ્રતિભાવ આપશે કે જાણે અમારા કામનું કોઈ મહત્ત્વ જ ન હોય! ઉપરાંત ફોટોગ્રાફીના અન્ય ક્ષેત્રો કરતા વાઈલ્ડ લાઈફમાં તમારે થોડા મોંઘા સાધનો ખરીદવા પડે. સાધનોની ખરીદીની સાથે તેમની જાળવણી પણ મહત્ત્વની છે. કારણ કે અહીં તમે જંગલમાં રખડતા હો એટલે ગમે ત્યારે વરસાદ પડે કે કાદવ-કિચડ વાળો રસ્તો હોય અથવા કામના સમયે અન્ય કોઈ પણ મુશ્કેલી આવી પડે, જેમાં તમારે તમારા સાધનોને સાચવીને તમારું કામ ચાલું રાખવાનું છે. સૌથી અગત્યની વાત તો એ છે કે આ ફિલ્ડમાં તમારું વર્કપ્લેસ કોઈ એરકન્ડિશન્ડ ઓફિસ નહીં પરંતુ અનિશ્ચિતાથી ભરેલું જંગલ છે. મારી જ વાત કરું તો હું ડાંગમાં કોઈ પક્ષીના ફોટોગ્રાફ્સ લેવા ભલે એક જ દિવસ માટે જાઉં, પરંતુ આખા દિવસમાં જંગલમાં અનેક જીવજંતુ મને કરડી ગયા હોય અને સાંજે ઘરે પહોંચું એ પહેલા આખા શરીરે લાલ ચટક ચકામા પડ્યા હોય! એટલે અહીં તમારી સગવડો સચવાતી નથી. અહીં તમારે ઘણી ધીરજ સાથે અત્યંત કપરી પરિસ્થિતિમાં કામ કરવું પડતું હોય છે.

હાલમાં તમે કોઈ મહત્ત્વના પ્રોજેક્ટ પર કામ કરો છો?

હાલમાં અમે પાંચ ફોટોગ્રાફી બુક પર કામ કરી રહ્યા છીએ, જેમાંનું એક પુસ્તક છે ‘બટરફ્લાયઝ ઓફ ગુજરાત’. આ માટે અમે જુદી જુદી જાતના પતંગિયાની ફોટોગ્રાફી કરી રહ્યા છીએ. તમને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે આપણે ત્યાં પક્ષીઓ કરતા પતંગિયાની પ્રજાતિ વધુ છે. પતંગિયાની ૪૦૦થી વધુ પ્રજાતિ છે. પક્ષીઓને આપણે કાગડો, કોયલ કે ચકલીનું નામ આપ્યું છે. પરંતુ પતંગિયાને માત્ર પતંગિયા તરીકે જ ઓળખવામાં આવે છે. એટલે અમારા આ પ્રોજેક્ટમાં અમે ગુજરાતના તમામ પતંગિયાની ફોટોગ્રાફી કરીશું અને તેમના રૂપ-રંગને હિસાબે તેમને ચોક્કસ ગુજરાતી નામ આપીશું. ફોટોગ્રાફીનું કામ પતી ગયા પછી જીવવિજ્ઞાનીઓ તેમજ ગુજરાતી સાહિત્યકારો તેમજ પતંગિયાના જાણકારોની સાથે મળીને અમે તેમને આપણી માતૃભાષામાં નામ આપીશું.

આ ઉપરાંત સુરત પર પણ એક પુસ્તક કરી રહ્યા છીએ, જેમાં અમારે માત્ર શહેરનું આર્કિટેક્ચર કે માત્ર ટુરિસ્ટ પ્લેસ જ નહીં. પરંતુ આખા શહેરની તમામ બાબતોને આવરીને અમારે ફોટોગ્રાફ્સના માધ્યમથી શહેરના મિજાજને સપાટી પર લાવવો છે. ચંદીપડવો કે છડી નોમ જેવા અનેક એવા તહેવારો છે, જે માત્ર સુરતમાં જ ઉજવાય છે. હાલમાં આ કામ તેની બાલ્યાવસ્થામાં છે પરંતુ અમે પુસ્તકનું નામ ‘0261 The City Of Happyness’ રાખવાનું વિચારી રહ્યા છીએ.

એસાઈનમેન્ટ પર નીકળો ત્યારે જંગલમાં જવાની અને ત્યાં રહેવાની વ્યવસ્થા કયા પ્રકારની હોય?

મોટાભાગના કિસ્સામાં એવું બનતું હોય કે કોઈ પણ એસાઈનમેન્ટ પર જવાનું થાય તો આગોતરા કંઈ જ નક્કી ન હોય, બધું અચાનક જ નક્કી થાય. ઘણીવાર એવું પણ બન્યું છે કે હું સાંજે સાત વાગ્યે ઘરે જઈને મારી પત્નીને કહું કે, ‘કાલે સવારે હું મનાલી જવા નીકળું છું!’ આ બધામાં સ્વાભાવિક છે કે તમારું રિઝર્વેશન કે એવું બધું તો ન જ થાય. અને હું એ બધામાં માનતો પણ નથી. હવે તો મેં એક થાર(જીપ) વસાવી છે એટલે લદાખ પણ જવાનું હોય તો હું જાતે ડ્રાઈવ કરીને જ જાઉં છું. એ જીપમાં ખાવાનું બનાવવાના સામાન થી લઈને કાચા ખાદ્યપદાર્થો અને ફોટોગ્રાફીના સાધનો પેક કરું અને મારે જ્યાં જવાનું હોય એ દિશામાં મારી જીપ હંકારી મૂકું.

…જંગલમાં ખાવાનું શું હોય?

મેગી જ વળી! આમ તો દૂધનો પાઉડર અને ચોકલેટ્સ પણ અમારી સાથે હોય. પણ મેગી એવી વસ્તુ છે, જે મને બનાવતા આવડે છે અને તે ઝડપથી તૈયાર પણ થઈ જાય છે. એટલે જંગલમાં જઈએ ત્યારે અમારી સાથે મેગીના પડીકા અચૂક સાથે હોય. એક પ્રોજેક્ટ વખતે અમારે ચૌદ દિવસ સુધી સવાર-સાંજ માત્ર મેગી જ ખાવી પડી હતી!

દક્ષિણ ગુજરાતનું વન્યજીવન કેવું છે?

દક્ષિણ ગુજરાત પાસે સમુદ્ર તેમજ ઘટાટોપ જંગલો હોવા છતાં સૌરાષ્ટ્ર કે કચ્છના પ્રમાણમાં આપણું વન્ય જીવન બહું વખાણવા લાયક નથી. કારણ કે દક્ષિણ ગુજરાતમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં શિકાર થાય છે. ડાંગની વાત કરીએ તો ત્યાં આપણને નાના છોકરાના હાથમાં પણ ગિલોલ દેખાશે. તેમના ધ્યાનમાં જે કોઈ પક્ષી આવશે તેને તેઓ મારશે અને ખાઈ જશે. મારા ધ્યાનમાં આ વાત આવી પછી હું ત્યાં કેટલાક વર્કશોપ રાખું છું અને કેટલાક વિઝ્યુઅલ્સ બતાવીને તેમને માહિતગાર કરું છું કે તમારે આ પ્રજાતિના પક્ષીઓનો શિકાર નહીં કરવાનો. શિકારને કારણે જ અહીં વિદેશથી સહેલગાહ માટે આવતા પક્ષીઓની સંખ્યામાં પણ ઘટાડો થયો છે.

જ્યારે સૌરાષ્ટ્ર અથવા ગુજરાતના અન્ય સ્થળોની પ્રજા શાકાહારી છે એટલે ત્યાં શિકારી પ્રવૃત્તિ આપણા કરતા ઓછી થાય છે. આપણે ત્યાં ત્રીજે દિવસે છાપામાં સમાચાર આવે છે કે ફલાણા ગામમાં દીપડો આવ્યો અને લોકોએ તેને પતાવી દીધો અથવા તેને પાંજરે પૂરીને પ્રાણીસંગ્રહાલયને સોંપી દેવાયો. પરંતુ ગીરમાં સિંહ કોઈકના બાળકને ઉપાડી ગયો હોય તો પણ એ લોકો જંગલખાતાને કાકલૂદી કરે કે એ પ્રાણીને મારતા નહીં!

તમારા ફોટોગ્રાફનું એડિટિંગ તમે જાતે જ કરો કે અલગથી એડિટર રાખો છો?

ના, મારા ફોટોગ્રાફ્સનું એડિટિંગ સો નહીં પણ દોઢસો ટકા હું જાતે જ કરું. અમે એને પ્રોસેસિંગ કહીએ છીએ. વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં સૌથી અગત્યનું એ હોય છે કે અહીં અમારે નેચરાલિટીને જાળવી રાખવાની હોય છે. આ કોઈ ડિજિટલ આર્ટ નથી કે તમે ફોટોશોપની કળા વાપરો અને કોઈ પ્રાણીના મૂળભૂત રંગ સાથે ચેડાં કરીને તેને સોશિયલ મીડિયા પર વાઈરલ કરો કે ટ્રાવેલ મેગેઝિનમાં તેને પબ્લિશ કરો. આવી કરામતોથી પેલું પ્રાણી એની વાસ્તવિકતા ગુમાવી બેસે! ફોટોગ્રાફી કરતી વખતે અમે એ પ્રાણીને જોયું હોય છે એટલે બીજી કોઈ વ્યક્તિ, જેણે એ પ્રાણીને ક્યારેય જોયું જ નથી એ અમારા ફોટાનું પ્રોસેસિંગ કરવા બેસે તો પેલું પ્રાણી તેની કુદરતી વાસ્તવિકતાથી જોજન દૂર ચાલ્યું જાય. એટલે આવું ન થાય એ માટે મારા ફોટોગ્રાફ્સનું પ્રોસેસિંગ હું જ કરું.

‘દૃષ્ટિકોણ’ ક્લબ શું છે? અને એમાં તમે શું કરો છો?

મારા જીવનમાં બે વસ્તુ મારા દિલની ઘણી નજીક છે. એક છે નેચર ક્લબ સુરત અને અને બીજી છે ‘દૃષ્ટિકોણ’ ફોટોગ્રાફી ક્લબ! નેચર ક્લબ સુરતે મને ફોટોગ્રાફી ગિફ્ટ કરી તો દૃષ્ટિકોણે અમને કલાકાર તરીકેની ઓળખ અપાવી. ‘દૃષ્ટિકોણ’ શરૂ કરવા પાછળનો અમારો મુખ્ય હેતુ જ એ હતો કે આપણા શહેરમાં ફોટોગ્રાફી કરતા લોકોને કલાકાર તરીકેની ઓળખ મળે. સુરતમાં એવા કેટલાય લોકો હતા, જે એકલપંડે ફોટોગ્રાફી તો કરતા પરંતુ તેને હોબી તરીકે વિકસાવવામાં છોછ અનુભવતા. કારણ કે લોકો ફોટોગ્રાફર્સ માટે વિચિત્ર માનસિકતા ધરાવતા હતા. એટલે ‘દૃષ્ટિકોણ’ના માધ્યમથી અમે બધા ભેગા થયા અને અમે સાથે મળીને ફોટોગ્રાફી કરવાનું શરૂ કરી. ‘દૃષ્ટિકોણ’માં અમે ફોટોવોક અને ફોટોટોક શરૂ કર્યું. એટલે કે અમે બધા ગ્રુપમાં ફોટોગ્રાફી તો કરતા જ પરંતુ સુરતમાં વિવિધ એક્ઝિબિશન અને વર્કશોપ્સનું આયોજન પણ કર્યું. અમે રઘુ રાય, હોમાય વ્યારાવાલા અને ટીમ વોલ્મર જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના ફોટોગ્રાફર્સને સુરત લઈ આવ્યા અને તેમના પ્રદર્શનો અને લેકચર્સ યોજ્યા. અમારે લોકોને એ પણ બતાવવું હતું કે સુરતમાં માત્ર પૈસો જ નથી પરંતુ અહીં કલા પણ છે!

ખ્યાતનામ ફોટોગ્રાફર અશ્વિન મહેતાએ અમને એક વાર કહેલું કે તમે બધા છૂટાછવાયા રહીને કામ કરો છોને એટલે તમે બધા બકરીની લીંડી જેવા છો. તમે કોઈને કામમાં આવો એવા નથી. પણ પોદળો થઈને પડશો તો ક્યાં તો લીંપણમાં અથવા છાણામાં, કોઈને પણ કામ તો આવશો! અમને એ વાત સ્પર્શી ગયેલી અને એ રીતે જ અમે સાથે મળીને કામ શરૂ કર્યું. આજે ‘દૃષ્ટિકોણ’ના ૯૦૦૦ જેટલા સભ્યો છે.

…’દૃષ્ટિકોણ’ શરૂ કોણે કરેલું?

વર્ષ ૨૦૧૨માં અંકિત માવચી, અમર પટેલ અને અભિષેક પટેલ નામના મારા સાથીઓ સાથે અમે ‘દૃષ્ટિકોણ’ શરૂ કરેલું. શરૂઆતમાં અમારું એક જ ધ્યેય હતું કે આ ગ્રુપમાં પચાસ સભ્યો થાય તો પણ બહું. પરંતુ અમારા આશ્ચર્ય વચ્ચે ‘દૃષ્ટિકોણ’ દિવસે ને દિવસે વિસ્તરતું જ ગયું અને ટૂંકા ગાળામાં વટવૃક્ષ બની ગયું. જોકે ‘દૃષ્ટિકોણ’ના વિકાસ પાછળ અમારા ચાર ઉપરાંત મનોજ સિંગાપુરી, નેહા દેસાઈ, ચિતરંજન દેસાઈ, સત્યજીત વડનેરે, ડૉ ભાવિન પટેલ અને જગદીશ ઈટાલિયા જેવા લોકોએ પણ તેમનું અનન્ય યોગદાન આપ્યું છે. અમે ગ્રુપ શરૂ કર્યું ત્યારે અમે ઘણા યુવાન હતા પરંતુ આ બધા લોકોએ અમને વિવિધ જાણકારી અને માર્ગદર્શન આપ્યું, જેના કારણે જ અમે અમારી પાંખો વિસ્તારી શક્યા છીએ. આજે ‘દૃષ્ટિકોણ’ને કારણે અનેક યુવાનોને ફોટોગ્રાફીનો રિતસરનો ચસ્કો લાગ્યો છે અને તેઓ બધા જ અદભુત કહી શકાય એવી ફોટોગ્રાફી કરે છે.

ફોટોગ્રાફીની કળામાં કેમેરાની ગુણવત્તાનું મહત્ત્વ કેટલું?

કેમેરા સારો હોય તો ફોટોગ્રાફ્સ સારા આવે એ વાત સાચી. પરંતુ સારા કેમેરા હોય તો જ ફોટોગ્રાફ સારા આવે એ વાત સાથે હું સહમત નથી. એક બહું સરસ વાર્તા છે કે સ્ટીવ મેકકરીએ જ્યારે ‘અફઘાન ગર્લ’નો ફોટોગ્રાફ ક્લિક કર્યો અને પછી તેની વિશ્વભરમાં વાહવાહી થઈ એટલે કોઈક દેશના રાજાએ તેમના માનમાં એક કાર્યક્રમનું આયોજન કરેલું. તેના રાજ્યના મોભાદાર લોકોની હાજરીમાં રાજાએ સ્ટીવ મેકકરીની ઓળખાણ આપતા કહ્યું કે, ‘આ સ્ટીવ મેકકરી છે અને તેમની પાસે અદભુત કેમેરા છે.’  આવી ઓળખાણ સાંભળીને સ્ટીવ પહેલા તો કંઈ નહીં બોલ્યાં પરંતુ રાજ્યનું શાહી જમણવાર પત્યું ત્યારે પેલા રાજાએ તેમને પૂછ્યું કે, ‘તમને જમણ કેવું લાગ્યું?’ તો મેકકરીએ તકનો લાભ લઈને રાજાને સંભળાવી દીધું કે, ‘વાહ, તમરા રાજ્યમાં ચૂલા બહું સરસ છે!’ આ ઉદાહરણ દ્વારા હું શું કહેવા માગુ છું એ તમે સમજી ગયા હશો.

સારો કેમેરા હોવાથી સારા ફોટોગ્રાફર બની શકાતું હોત તો દુનિયાના તમામ ધનવાન લોકો સારા ફોટોગ્રાફર હોત! રઘુ રાયથી લઈને દુનિયાના કોઈ પણ મોટા ગજાના ફોટોગ્રાફરને તમે જોશો તો એમની પાસે વર્લ્ડના બેસ્ટ કેમેરા નથી. ફોટોગ્રાફીમાં સારો કેમેરા હોવા કરતા સારો ‘દૃષ્ટિકોણ’ હોવો અત્યંત જરૂરી છે.

ફોટોગ્રાફી ઉપરાંત તમારા કોઈ શોખ?

મને મ્યુઝિક વગાડવાનો શોખ છે. હું માઉથ ઓર્ગન અને બોંગો વગાડું છું. હું સારું વગાડું છું એમ તો ન કહું પરંતુ મન હળવું કરવા હું હંમેશાં સંગીતને સહારે જાઊં છું.

કોઈ ગુના હેઠળ તમને એમ સજા સંભળાવવામાં આવે કે, ‘આવતા પાંચ વર્ષ સુધી તમારે કેમેરાને હાથ પણ નથી અડાડવાનો.’ તો શું કરો?

બગાવત જ કરું. (ખડખડાટ હાસ્ય સાથે) બીજું તો થઈ પણ શું શકે…?

તમને કેમેરા, ઈવા(દીકરી) અને પત્ની, એ ત્રણમાંથી એકની જ પસંદગી કરવાનું કહેવામાં આવે તો તમે કોને પસંદ કરો?

(થોડું વિચારીને) હું કદાચ કેમેરાની પસંદગી કરી શકું પરંતુ ઈવા અને સ્વાતિ મને કેમેરાની સાથે પસંદ કરશે.

યુવા ફોટોગ્રાફર્સને તમે શું કહેવા માગશો?

હું એમને એક જ સલાહ આપીશ કે તમે વાઈલ્ડ લાઈફ કે અન્ય કોઈ પણ સબજેક્ટની ફોટોગ્રાફી કરો ત્યારે તમારા કારણે સબજેક્ટને હાનિ ન પહોંચે એનું ધ્યાન રાખજો. ધારોકે તમે ગાડી લઈને જંગલમાં ફોટોગ્રાફી કરવા જાઓ અને રસ્તા પર કોઈક પક્ષીના માળાને કચડી નાંખો એ યોગ્ય નથી. અથવા તમે પીપલ ફોટોગ્રાફી કરતા હો અને કચ્છ જઈ અથવા કોઈ આદિવાસી વિસ્તારમાં જઈને ત્યાંના લોકોની ફોટોગ્રાફી કરીને એ ફોટોગ્રાફ્સ ફેસબુક પર મૂકો અને લોકોની વાહવાહી ભલે લૂંટો, પણ ત્યાંના લોકોને અને તેમની લોક સંસ્કૃતિને ઉપર લાવવા માટે તમે કંઈ જ નહીં કરો તો એ યોગ્ય નથી. આફટર ઓલ વી આર અ મિડિયમ! મારા મતે ફોટોગ્રાફરે તેની કલા દ્વારા જતન અને જાગૃતિનું કામ કરવાનું હોય છે.

તમારા પ્રિય ફોટોગ્રાફર્સ કોણ?

ભારતમાં મને ગણેશ શંકર બહું ગમે છે. ઉપરાંત ગુજરાતમાં ભૂષણ પંડ્યા અને સ્નેહલ પટેલ મને ફોટોગ્રાફર્સ તરીકે તો ગમે જ પરંતુ વ્યક્તિ તરીકે પણ બહું ગમે.

તસવીરોઃ પ્રાણીઓની સૌરભ દેસાઈ, 

સૌરભ દેસાઈનીઃ અંકિત માવચી, હિતેશ બદાણી, સિદ્ધાંત શાહ, હાર્દિક માલવિયા